پرندگان کوخرد

یاکریم حدود 29 سانتی متر طول دارد و اندازه اش متوسط است ولی از دیگر قمری ها بزرگتر است و به رنگ شنی صورتی است. نیم طوق تیره ای در پس گردن دارد و سرش خاکستری است. از قمری معمولی (کیَت پُشرَنگ در گویش کوخردی) به واسطه ی پیش بال بدون خال به رنگ شنی قهوه ای متمایز می شود که در قمری معمولی خال های سیاهی در پیش بالش دیده می شود. زیر بال هایش بر خلاف قمری معمولی سفید است. یا کریم با سرعت کمی پرواز می کند و در پرواز بال هایش را کمتر تکان می دهد. بسیار شبیه کبوتر اهلی است با این تفاوت که بدنش نخودی کم رنگ و بدون تیرگی روی شاهپرهای اولیه است. چشم هایش قرمز است.

این پرنده در شهرها و مناطق روستایی به سر می برد و اغلب به صورت گروهی دیده می شود. در شهرستان بستک و بخش کوخرد بومی است و فراوان است. در بیشتر مناطق نیمه ی جنوبی کشور زندگی می کند.
یاکریم بسیار مورد توجه شکارچیان است و با توجه به اینکه از قمری معمولی چاق و چله تر است و در نتیجه گوشتش هم خوش مزه تر است، بیشتر از سایر قمری ها با وسایل شکاری گوناگون از قبیل تور و دام و تفنگ، شکار می شود.

در کوخرد و روستاهای اطراف، در گذشته در فصل درو و خرمن جو، یعنی تقریباّ نیمه های اردیبهشت به بعد، برای شکار یاکریم، قمری خانگی، قمری معمولی و همچنین کبوتران چاهی (کبوتر دشتی در گویش کوخردی)، در گوشه ای از زمین صاف و همواری که به عنوان جاخرمن برای خرمن کردن جوهای درو شده در نظر گرفته می شد، گودال کوچکی را برای نصب تله در زیر زمین حفر می کردند و پس از آماده کردن تله و انداختن پارچه ی نازکی بر روی آن، سطح تله را با خاک نرم می پوشاناند و مقداری دانه ی جو و اِسکو (نام محلی گیاهی بوته ای خاردار) را بر روی تله و در اطراف آن می افشاندند. بزرگترهایی که به شکار این پرندگان علاقه داشتند نیز این پرندگان را با تفنگ ساچمه ای شکار می کردند. در حال حاضر در کوخرد و روستاهای اطراف شکار این پرندگان بسیار کاهش یافته است و فقط عده ی معدودی هنوز به شکار کبوترسانان و کبک و تیهو می پردازند.

این پرندگان در آب و هوای گرم و خشک کوخرد گاهی آنقدر تشنه می شوند و آنقدر گرمشان می شود که از فرط تشنگی در هنگام نوشیدن آب، نیمی از بدنشان را در آب فرو می برند تا بدینوسیله از گرمای طاقت فرسای تابستان بکاهند.

صدای این پرنده را از دوردست می توان شنید و آن را تشخیص داد. صدایش شبیه " کو – کوو – کو" است که در فرهنگ های مختلف به اصوات و کلمات مختلفی تشبیه می کنند. در کوخرد وقتی پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها که از قدیم در صحرا و بیابان با این پرنده و صدایش انس داشتند، صدایش را می شنوند می گویند:

کو کوو کوو = تقلید تن صدای یا کریم
خای اُم نوو = تخم گذاشتم
بِچ اُم کِه = تبدیل به بچه اش کردم
گَپ اُم کِه = بزرگش کردم
دُز اُش بُرد = دزد آن را برد

نام "یاکریم" که در تهران و شهرهای اطراف به این پرنده اطلاق می شود نیز از شباهت تن صدای این پرنده با این اصطلاح است. در استان خراسان وبعضی از شهرهای کشور مثل کرمانشاه، این پرنده به "موسی کو تقی" معروف است که این کلمات نیز از تن صدایش گرفته شده است.
بسیاری از افراد "یاکریم" Collared Dove (Streptopelia decaocto) را از  قمری معمولیTurtle Dove (Streptopelia turtur)( کِیَت پُشرَنگ در گویش کوخردی ) یا قمری خانگیLaughing Dove (Streptopelia senegalensis) ( کِیَت سُرخو در گویش کوخردی ) تشخیص نمی دهند و یا هر دو را یا کریم صدا می زنند.
با توجه به اینکه ظاهراَ چند سالی است که یاکریم از تهران رخت بر بسته است و جای آن را قمری خانگی پر کرده است، هنوز بسیاری از مردم تهران به اشتباه قمری خانگی را یاکریم صدا می زنند. شاید مشهدی ها و کرمانشاهی ها هم منظورشان از "موسی کو تقی" قمری خانگی باشد نه یاکریم.

 

عکس قمری خانگی Laughing Dove (Streptopelia senegalensis)

هم وطنان خراسانی و کرمانشاهی که دستی در پرنده نگری و تشخیص پرندگان دارند لطف کنند در این مورد تحقیق کنند و نتیجه را به اطلاع علاقه مندان برسانند که "موسی کو تقی" واقعاَ همان "یاکریم قدیمی" تهرانی هاست یا "یاکریم جدید" تهرانی ها که منظور قمری خانگی است.

متأسفانه در ویکی پدیای فارسی نیز  در زیر واژه ی یاکریم، عکس های قمری خانگی قرار دارد و از یاکریم
Collared Dove -  Eurasian Collared Dove (Streptopelia decaocto) به عنوان قمری خانگی Laughing Dove (Streptopelia senegalensis) نام برده شده است. با توجه به مرجع بودن و استفاده از ویکی پدیا در بسیاری از وب سایت ها و وب لاگ ها، این اشکال نیاز به اصلاح و تصحیح دارد.
حتی در ویکی پدیای انگلیسی هم لینکLaughing Dove  به اشتباه به صفحه ی فارسی یاکریم متصل است.

 

ظاهرا در گذشته در فرهنگ دهخدا نیز از دو نوع قمری سفید و زرد نام برده شده است که احتمالا منظور از قمری سفید همان یاکریم و منظور از قمری زرد قمری خانگی باشد:

یاکریم
یاکریم . [ ک َ ] (اِ) قسمی پرنده شبیه به کبوتر کوچک ، دو چند گنجشکی . (یادداشت مؤلف ). گونه ای قمری . رجوع به قمری شود. || (اِ صوت ) اسم صوت پرنده ٔ مذکور. حکایت صوت آن . (یادداشت مؤلف ).
- امثال :
کبوترصناری یاکریم نمی خواند .

 

 و در توضیح قمری چنین نوشته شده است:

قمری . [ ق ُ ] (اِ) پرنده ای است ، ماده ٔ آن را قمریه نامند و نر آن را ساق جر و جمع آن قماری ، غیرمنصرف است و آن رابه هندی توترو نامند. مرغی است از فاخته کوچکتر و با طوق و بسیار مأنوس و خوش منظر و خوش آواز و گفته اندکه لفظ یا کریم کامل الحروف از صوت آن ظاهر میگردد و دو نوع میباشد، سفید و زرد و از غرایب آثار آن آنکه ابن اثیر در تاریخ خود نوشته که از جمله هدایا که بعض ملوک بقاع هند برای سلطان محمود سبکتکین فرستاده بودند قمری بود که چون طعام زهردار را میدید چشم های آن سرخ و از آن اشک جاری و متحجر میگشت و چون آن حجررا سوده بر جراحات دهن گشاده میپاشیدند بزودی چاق میشد. طبیعت آن در دوم گرم و خشک است افعال و خواص آن موافق مبرودین و مرطوبین و مولد خلط فاسد و اکثر آن محدث وسواس و جذام و مصلح آن ادهان و ادویه ٔ لطیفه است . رجوع به مخزن الادویه شود. در لغت نامه های عربی آن را جنسی از فاخته گفته اند و آنچه را که در زمان ماقمری میگویند مرغی است به اندازه ٔ بچه ٔ کبوتری ولی باریک اندام تر و پرهای سیاه دارد و آن را مانند طوطی الفاظی چند آموزند. (یادداشت مؤلف ). مرغی است معروف خوش آواز نر آن را وَرَشان و ساق حُر نیز گویند حشرات از آواز قمری میگریزند. قزوینی گوید از اختصاصات قمریان این است که هرگاه نر آنها مرد ماده ٔ آنها ازدواج نکند.

 

کلمه ی قمری را می توان در شعرهای زیر نیز در لغت نامه ی دهخدا پیدا کرد:
پیاده همی رفت [ رستم ] جویان شکار
به پیش اندر آمد یکی مرغزار
همه بیشه و آبهای روان
به هرجای دراج و قمری نوان .
فردوسی .

اگر از خدمتت دورم به دل شرمندگی دارم
چو قمری طوق بر گردن امیدبندگی دارم .
الاتا بانگ دراج است و قمری
الا تا نام سیمرغ است و طغرل .
منوچهری .

گردن هر قمریی معدن جیمی ز مشک
دیده ٔ هر کبککی مسکن میمی ز دم .
منوچهری .

الا تا درآیند طوطی و سارک
الا تا سرایند قمری و ساری .
زینتی .

همچو قمری به باغ دولت تو
هستم استاده و گشاده دهن .
مسعودسعد.

طاوس ملائک بنوا مدح تو خواند
اندر فنن صدره چو قمری و چو دراج .
سوزنی .

قافله زن یاسمن و گل بهم
قافیه گو قمری و بلبل بهم .
نظامی .

مسلسل گشته بر گلهای حمری
نوای بلبل و آواز قمری .
نظامی .

ندانم نوحه ٔ قمری بطرف جویباران چیست
مگر او نیز همچون من غمی دارد شبانروزی .
حافظ.